روز جهانی آزادی مطبوعات (سوم می برابر با ۱۴ اردیبهشت) در حالی گرامی داشته میشود که شاخصها نشان میدهند حملات سیاسی علیه مطبوعات، بازداشت روزنامهنگاران و سرکوب رسانههای مستقل در ایران و دیگر کشورها طی سال گذشته میلادی به طور قابل توجهی افزایش یافته است.
سازمان گزارشگران بدون مرز در ارزیابی سالانه خود، ایران را در کنار چین، کره شمالی، سوریه و اریتره در قعر جدول شاخصهای روزنامهنگاری قرار داد.
به گفته این نهاد، ایران، عربستان سعودی، سوریه و اسرائیل، بزرگترین زندانهای جهان برای روزنامهنگاران در سال ۲۰۲۳ میلادی بودند.
یونسکو نیز جایزه جهانی آزادی مطبوعات را به «همه روزنامهنگاران فلسطینی» اعطا کرد که جنگ در غزه را پوشش میدهند.
جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با اشاره به روز جهانی آزادی مطبوعات با محکوم کردن هر گونه خشونت علیه روزنامهنگاران تاکید کرد: «چنین جنایتهایی نباید با مصونیت همراه شوند.»
بورل گفت روزنامهنگارانی که درگیریهای نظامی را پوشش میدهند باید تحت محافظت قرار گیرند.
تاکید یونسکو بر بحران سهگانه سیاره زمین
از سال ۱۹۹۳ سوم ماه می که امسال برابر با ۱۴ اردیبهشت است، بهعنوان روز جهانی آزادی مطبوعات شناخته میشود.
سازمان ملل هر سال محور یا موضوع خاصی را در این روز مطرح میکند که موضوع سال جاری میلادی «مطبوعاتی برای سیاره: روزنامهنگاری در مواجهه با بحران زیست محیطی» است.
یونسکو در همین زمینه بر بحران سهگانه سیارهای جهان شامل تغییرات آب و هوایی، از دست رفتن تنوع زیستی، آلودگی هوا و نقش روزنامهنگاران در یاری رساندن به «حفظ سلامت سیاره و کمک به شکلدهی آیندهای بهتر» تاکید کرد.
در سه دهه گذشته این نامگذاریها تلاشی در راستای یادآوری به دولتها برای احترام به تعهدشان در مورد آزادی مطبوعات بوه است.
این روز فرصتی برای بزرگداشت اصول بنیادین آزادی مطبوعات، دسترسی و ارزیابی وضعیت آزادی مطبوعات در سراسر جهان، دفاع از رسانهها در برابر حمله به استقلال آنها و روزی برای قدردانی از روزنامهنگارانی است که حین انجام وظیفه جان خود را از دست دادهاند.
ایران و افغانستان در قعر جدول امنیت و آزادی برای روزنامهنگاران
بنا بر گزارش سالانه سازمان گزارشگران بدون مرز از شاخص آزادی مطبوعات، خاورمیانه همچنان یکی از خطرناکترین مناطق برای روزنامهنگاران است.
در بین ۱۸۰ کشوری که گزارشگران بدون مرز آنها را از نظر توانایی روزنامهنگاران در کار و گزارش آزاد و مستقل رتبهبندی کرده است، ایران رتبه ۱۷۶ را دارد.
این نهاد غیردولتی تاکید کرد جایگاه ایران بهعنوان یکی از سرکوبگرترین کشورهای جهان از نظر آزادی مطبوعات، از زمان خیزش انقلابی ایرانیان، بدتر شده و این کشور با حبس دستکم ۲۳ روزنامهنگار، یکی از بزرگترین زندانهای جهان برای روزنامهنگاران است.
این گزارش تاکید کرد روزنامهنگاران و رسانههای مستقل در ایران به شکل مداوم با دستگیریهای خودسرانه و احکام بسیار سنگین روبهرو هستند که پس از محاکمههای بهشدت ناعادلانه در دادگاههای انقلاب علیه آنها صادر میشود.
پس از ایران به ترتیب کشورهای میانمار، اریتره، افغانستان و سوریه در آخرین جایگاههای این فهرست قرار گرفتهاند.
بر اساس این ارزیابی، سه کشور آسیایی در انتهای شاخص سال گذشته شامل ویتنام، چین و کره شمالی، جایگاه خود را در رتبهبندی سال جاری به سه کشور افغانستان، سوریه و اریتره واگذار کردند که امتیازاتشان در شاخصهای جهانی آزادی مطبوعات به شدت کاهش یافته است.
افغانستان در رتبهبندی جدید نسبت به سال گذشته ۴۴ پله سقوط را تجربه کرد.
کاهش شاخصهای آزادی مطبوعات از زمان بازگشت طالبان به قدرت در سه سال اخیر این کشور چشمگیر بوده و خبرنگاران بیوقفه مورد آزار و اذیت قرار گرفتهاند.
مرکز خبرنگاران افغانستان پیشتر درباره آمارهای سال ۱۴۰۲ اعلام کرده بود ۱۳۹ مورد نقض حقوق رسانهها و خبرنگاران را در این کشور ثبت کرده که شامل ۸۰ تهدید و ۵۹ بازداشت بوده است.
بخش زنان سازمان ملل متحد نیز در ایکس اعلام کرد ۸۰ درصد از زنان خبرنگار در افغانستان به دلیل محدودیتها، آزار و اذیت و ارعاب، مجبور به ترک کار خود شدهاند.
سوریه و اریتره نیز در این رتبهبندی نسبت به سال گذشته به ترتیب هشت و ۹ پله سقوط کردهاند.
این دو کشور اخیرا به «مناطقی بدون قانون برای رسانهها» تبدیل شدهاند و تعداد خبرنگاران بازداشتی، مفقود یا گروگان گرفته شده در آنها بیسابقه بوده است.
کاهش کلی آزادی مطبوعات در سطح جهان
در این رتبهبندی نروژ جایگاه اول خود را از نظر شاخصهای آزادی مطبوعات حفظ کرده است.
به گفته گزارشگران بدون مرز، در سالی که بیش از نیمی از جمعیت جهان در انتخاباتی دموکراتیک پای صندوقهای رای رفته یا میروند، شاخصها حاکی از کاهش کلی آزادی مطبوعات در سطح جهان و افزایش شدید سرکوب سیاسی روزنامهنگاران و رسانههای مستقل است.
آن بوکانده، مدیر تحریریه گزارشگران بدون مرز درباره کاهش نگرانکننده حمایت و احترام دولتها به استقلال رسانهها و افزایش فشار بر مطبوعات از سوی نیروهای سیاسی هشدار داد و گفت این ناتوانی در تامین امنیت رسانهها، گاهی با اقداماتی خصمانهتر و کمپینهای آزار و اذیت همراه است.
گاردین بر اساس این گزارش نوشت خاورمیانه بدترین عملکرد را در این زمینه داشت و دولتها کوشیدند با خشونت، دستگیری و اعمال قوانین سختگیرانه، روزنامهنگاران را کنترل و محدود کنند؛ عملکردی که با مصونیت سیاسی برای اعمال خشونت علیه روزنامهنگاران همراه است.
در خاورمیانه و شمال آفریقا، قطر تنها کشوری است که اکنون روزنامهنگاری در آن با خطراتی سخت یا بسیار جدی مواجه نیست.
اما از آمریکای جنوبی نیز گزارشهایی نگرانکننده از سرکوب سیاسی روزنامهنگاران مخابره میشود.
در آرژانتین، خاویر میلی، رییسجمهوری جدید این کشور از حمله به مطبوعات آزاد افتخار و بزرگترین آژانس خبری آرژانتین را تعطیل کرد.
آرژانتین در این سال شاهد سقوطی ۲۶ پلهای نسبت به جایگاه جهانی پیشین خود بود.
از سوی دیگر، بر اساس نظرسنجی گزارشگران بدون مرز در ۱۳۸ کشور برابر با سهچهارم اعضای این فهرست، نیروهای سیاسی اغلب در ارائه و پخش اطلاعات نادرست دخیل بودند و این امر در ۳۱ کشور به شکلی سیستماتیک انجام گرفت.
گزارشگران بدون مرز تاکید کرد که «تقلید تماشایی از روشهای سرکوبگرانه روسیه» در سراسر اروپای شرقی و آسیای مرکزی وجود دارد و تا صربستان امتداد مییابد.
بر اساس این گزارش، صربستان جایی است که رسانههای طرفدار دولت تبلیغ روسیه را میکنند و مقامها، روزنامهنگاران تبعیدی روسی را تهدید میکنند.
در جریان جنگ روسیه و اوکراین دستکم هزار و ۵۰۰ روزنامهنگار روسی مجبور به ترک یا فرار از کشور خود شدند.
جنگ غزه رکوردی جدید در فقدان اصول جهانی حفاظت از روزنامهنگاران ثبت کرد
در فهرست بدترین شاخصهای سیاسی آزادی مطبوعات، قبل از ایران، نام فلسطین دیده میشود.
بر اساس دادههای گزارشگران بدون مرز، جنگ غزه در زمینه فقدان اراده سیاسی دولتها در اجرای اصول حفاظت از روزنامهنگاران، رکوردی جدید ثبت کرد؛ به طوری که طی هفت ماه از این جنگ، بیش از ۱۰۰ خبرنگار فلسطینی از سوی ارتش اسرائیل کشته شدند که مرگ دستکم ۲۲ نفرشان در حین کار روزنامهنگاری بود.
یونسکو نیز شامگاه ۱۳ اردیبهشت جایزه جهانی آزادی مطبوعات را به روزنامهنگاران فلسطینی که جنگ در غزه را پوشش میدهند اعطا کرد.
رییس هیات داوران این جایزه گفت: «در این تاریکی و ناامیدی، ما میخواهیم یک پیام قوی همبستگی و قدردانی از روزنامهنگاران فلسطینی که بحران را در شرایط دراماتیک پوشش میدهند، به اشتراک بگذاریم.»
تهدید، بازداشت و فشار امنیتی پیشِ روی روزنامهنگاران ایرانی
بر اساس گزارش سازمان دفاع از جریان آزاد اطلاعات، جمهوری اسلامی در سه ماهه نخست سال ۲۰۲۴ برابر با دی ۱۴۰۲ تا فروردین سال جاری، دستکم ۹۱ روزنامهنگار و رسانه را تحت پیگرد قضایی و امنیتی قرار داده است.
این سازمان تاکید کرد جمهوری اسلامی به صورتی هدفمند در تلاش برای «اعتبارزدایی» از روزنامهنگاران و رسانههای غیردولتی بوده است.
حامد اسماعیلیون، عضو هیات مدیره انجمن خانوادههای جانباختگان هواپیمای اوکراینی و از مخالفان سرشناس جمهوری اسلامی، در پیامی به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات گفت در ایران روزنامهنگاران بسیاری جان و زندگی خود را بر سر انتشار حقیقت گذاشتند، بسیاری از وطن رانده شدند و بسیاری به زندان افتادند.
اسماعیلیون در حسابهای رسانههای اجتماعی خود گفت مبارزه روزنامهنگاران در ایران جنگی هر روزه برای گذر از سانسور و مقررات قرون وسطایی است که جمهوری اسلامی سد راهشان کرده است.
او ابراز امیدواری کرد خبرنگاران و رسانهها بتوانند در «آیندهای بدون سانسور و بدون جمهوری اسلامی»، آزادانه روایتگر حقیقت زندگی ایرانیان باشند.
طبق گزارش سازمان دفاع از جریان آزاد اطلاعات، در سه ماه اخیر ۲۴ روزنامهنگار و مدیر رسانهای در ایران شامل هفت زن و ۱۷ مرد، مجموعا به ۱۴ سال و هفت ماه زندان و مجازاتهای دیگری مانند جریمه نقدی، تبعید، محرومیت از فعالیت روزنامهنگاری و حضور در رسانههای اجتماعی محکوم شدند.
این سازمان تاکید کرد جمهوری اسلامی در این بازه زمانی دستکم در ۹۵ مورد، حقوق قانونی روزنامهنگارانی را که مورد پیگرد قضایی قرار گرفته بودند نقض کرد.
پیگردهای قضایی روزنامهنگاران و مدیران رسانهای طی ۲۰ روز انتهایی بهمن تا اوایل اسفند سال گذشته نسبت به مدت زمان مشابه سال پیش از آن ۴۰ درصد افزایش داشته است.
حملههای هدفمند به روزنامهنگاران ایرانی در خارج کشور نیز در جریان بوده است. در یکی از این موارد، پوریا زراعتی، مجری تلویزیون ایراناینترنشنال، روز جمعه ۱۰ فروردین هنگام خروج از منزلش در لندن هدف حمله چند فرد ناشناس قرار گرفت و از ناحیه پا مجروح شد.
او روز ۱۲ فروردین از بیمارستان مرخص شد و اکنون زیر نظر پلیس است.
آدام بیلی، سخنگوی ایراناینترنشنال در واکنش به حمله به زراعتی به رادیو بیبیسی گفت: «با وجود تهدیدها، خبرنگاران ایراناینترنشنال مصمم به ادامه گزارشگری هستند.»
او افزود: «برای ما، چیزی تغییر نخواهد کرد.»
در گزارشی دیگر به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات، موسسه میدپوینت از ۱۴۴ مورد برخورد قضایی با روزنامهنگاران در ایران خبر داد که در ۱۰۲ مورد به بازداشت و محاکمه انجامیده است.
این موسسه اعلام کرد در سال ۱۴۰۲، روزنامهنگاران ایرانی دستکم در ۲۲۶ مورد، سرکوب و نقض حقوق حرفهای و شهروندی خود را تجربه کردهاند.